Είναι πλέον κάτι παραπάνω από προφανές ότι ο νέος Κορωνοϊός, χώρια την Η1Ν1 εξαπλώνεται ραγδαία και στη χώρα μας. Καθημερινά ακούμε για νέα κρούσματα, που μεταφέρονται στο νοσοκομείο σε, λιγότερο ή περισσότερο, σοβαρή κατάσταση. Αφενός, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι αυτοί που κινδυνεύουν περισσότερο είναι όσοι πάσχουν από χρόνια αναπνευστικά προβλήματα ή έχουν – για οποιοδήποτε λόγο – έκπτωση της ανοσοποιητικής λειτουργίας. Ηλικιωμένοι, πάσχοντες από ανάλογα χρόνια νοσήματα και μικρά παιδιά (κυρίως με άσθμα) πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και να τηρούν τους κανόνες υγιεινής. Οι ομάδες αυτές, θα πρέπει να σκεφθούν και το ενδεχόμενο εμβολιασμού για την Η1Ν1 τουλάχιστον.
Όπως αναφέρει το αμερικανικό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών [1] CDC (Centers for Disease Control and Prevention): «Καλύψτε το στόμα και τη μύτη σας με ένα χαρτομάντιλο όταν βήχετε ή φταρνίζεστε. Πετάξτε μετά, το χαρτομάντιλο στα σκουπίδια, για να μην το χρησιμοποιήσετε ξανά. Πλένετε τα χέρια σας συχνά με σαπούνι και νερό, ιδιαίτερα μετά από βήχα ή φτάρνισμα. Τα αλκοολούχα προϊόντα καθαρισμού χεριών είναι επίσης αποτελεσματικά. Προσπαθήστε να αποφύγετε την επαφή με άρρωστα άτομα».
Η ανασκόπηση αρκετών επιστημονικών ανακοινώσεων, για την αξιολόγηση του δυναμικού τροφίμων και συμπληρωμάτων στη βελτίωση της φυσικής αντίδρασης του σώματος μας έναντι της γρίπης, υποδεικνύει ότι η διατροφή μπορεί όντως να μας ενισχύσει προς αυτή την κατεύθυνση. Στην μάχη για τη διατήρηση υγιούς αναπνευστικής λειτουργίας και σωστής ανοσολογικής απόκρισης, οι φυσικές θρεπτικές ουσίες αποδεικνύονται αρκετά χρήσιμες. Διάφορες βιταμίνες, ανόργανα συστατικά, βότανα και αμινοξέα μπορούν να ενισχύσουν τη υγιή λειτουργία του αναπνευστικού και ανοσοποιητικού συστήματος [2, 3]. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν ότι η διατροφική κατάσταση του ξενιστή (σ.σ. το σώμα μας στην προκειμένη περίπτωση) επηρεάζει ακόμη και τη γενετική έκφραση των ιών [4]. Ένας διατροφικά πλήρης οργανισμός μπορεί να αναστείλει την ικανότητα του ιού να αναπαράγεται ελεύθερα και να «ευημερεί».
Παραθέτουμε λοιπόν μια λίστα με θρεπτικά συστατικά και φυσικές ουσίες που φαίνεται πως μπορούν να βοηθήσουν, όπως καταγράφεται σε δημοσιευμένες μελέτες, στην επιβίωση/ αντίσταση στη γρίπη,. Όσοι θέλουν βέβαια να υποστηρίξουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα με τον τρόπο αυτό, θα πρέπει να έχουν και συγκατάθεση γιατρού, η ακόμα καλύτερα του εξειδικευμένου διαιτολόγου.
Α. Τρόφιμα και θρεπτικά συστατικά
Σκόρδο (Allium sativum)
Οι ενώσεις του σκόρδου έχουν αποδειχθεί πως εκδηλώνουν σημαντικές αντί-ιικές δράσεις. Για παράδειγμα, μια ένωσή του που ονομάζεται allitridin (διαλλυλοτρισουλφίδιο) [5] δρα έναντι του ανθρώπινου ιού του έρπητα, μέσω καταστολής της γονιδιακής έκφρασης. Επιπλέον, η αλυσίνη φαίνεται ότι μειώνει τη συχνότητα εμφάνισης κρυολογήματος και γρίπης [5]. Μεταξύ των ιών που επηρεάζονται από τα εκχυλίσματα σκόρδου [5, 6] συμπεριλαμβάνονται ο ανθρώπινος κυτταρομεγαλοϊός, ο ιός γρίπης τύπου Β, ο ιός έρπη τύπου 1 και 2, ο ιός της ευλογιάς, ο ιός της φυσαλιδώδους στοματίτιδας, και ο ανθρώπινος ρινοϊός τύπου 2.
Προβιοτικά
Το ανθρώπινο έντερο επενδύεται σε όλο το μήκος του με λεμφικό ιστό, που υποστηρίζεται από ευεργετικά βακτήρια. Τα τελευταία, συνιστούν την εντερική μικροβιακή χλωρίδα και ονομάζονται (γενικά) προβιοτικά. Εκδηλώνουν πληθώρα ευεργετικών δράσεων για τον οργανισμό μας, όπως π.χ. η διατήρηση της ακεραιότητας του πεπτικού σωλήνα, η σωστή κινητικότητα αυτού, η παροχή ενεργειακών υποστρωμάτων για το έντερο και η συμμετοχή τους στην ανοσοποίηση του οργανισμού [7]. Υπάρχουν δεκάδες διαφορετικά στελέχη προβιοτικών, με γνωστότερο το Lactobacillus acidophilus, που δεν μπορούμε να λάβουμε από τα αντίστοιχα εμπλουτισμένα γαλακτοκομικά (ή χυμούς). Συμβουλευτείτε γιατρό ή κλινικό διαιτολόγο πριν τη χρήση προβιοτικών συμπληρωμάτων. Σε πρόσφατη έρευνα [8] φάνηκε ότι η κατανάλωση ζυμωμένου γαλακτοκομικού ροφήματος εμπλουτισμένου με Lactobacillus casei, 2 φορές ημερησίως για 13 εβδομάδες, αύξησε τη σχετική (έναντι placebo) ανοσολογική απάντηση μετά από εμβολιασμό σε υγιείς εθελοντές, ηλικίας άνω των 70 ετών. Συγκεκριμένα, αυξήθηκε η παραγωγή αντισωμάτων έναντι των ιών Η1Ν1, Η3Ν2 και γρίπης Β.
Ρεσβερατρόλη
Απαντάται φυσικά στο φλοιό του σταφυλιού, στο κόκκινο κρασί, στα μούρα και άλλα σκούρα φρούτα και στα φιστίκια. Φαίνεται ότι βελτιώνει την ανοσολογική απάντηση και ρυθμίζει (προς τα κάτω) την ενεργοποίηση και την παραγωγή των προφλεγμονωδών κυτταροκινών, μειώνοντας – με άλλα λόγια – την έκταση και ένταση της φλεγμονής [9]. Σε σχετική μελέτη [10], η (+)-vitisin A, παράγωγο της ρεσβερατόλης που απομονώνεται από τις ρίζες του Vitis thunbergii, συνιστά πιθανό αντιφλεγμονώδη παράγοντα, καθώς εμποδίζει την παραγωγή κυτταροκινών από επιθηλιακά κύτταρα των αεροφόρων οδών, που προκαλεί ο ιός Η1Ν1, παρεμβαίνοντας στη μεταγωγή σήματος μέσω Akt- και STAT-1.
Κερκετίνη
Συνιστά φλαβονοειδές που απαντάται σε κάππαρη, μήλα, κόκκινα σταφύλια, μούρα, εσπεριδοειδή, ντομάτα, μπρόκολο και άλλα πράσινα φυλλώδη λαχανικά. Πρόσφατη μελέτη [11] υποδεικνύει ότι η κερκετίνη μπορεί να περιορίσει τον αντίκτυπο που έχει έντονη άσκηση στο ανώτερο αναπνευστικό σύστημα. Συγκεκριμένα, έντονη άσκηση (140 λεπτά τρέξιμο σε διάδρομο για 3 συνεχείς ημέρες) φαίνεται πως αυξάνει την πιθανότητα λοίμωξης αναπνευστικού σε υγιή ποντίκια. Η χορήγηση κερκετίνης (12,5 mg/kg) για 7 ημέρες πριν τη δοκιμασία με Η1Ν1, φαίνεται πως περιορίζει την αύξηση ευαισθησίας (θνησιμότητα, νοσηρότητα, σοβαρότητα συμπτωμάτων) που προκαλείται από την άσκηση.
Σελήνιο και Ψευδάργυρος
Απαντάται σε ξηρούς καρπούς, δημητριακά, κρέας και κυρίως μοσχαρίσιο συκώτι, ψάρια, αυγά, τόνο, καβούρια και αστακό. Έχει αποδειχθεί ότι το σελήνιο μπορεί να βοηθήσει το ανοσοποιητικό σύστημα να διαμορφώσει τη φλεγμονώδη αντίδραση σε ποντίκια, που έχουν προσβληθεί με μολυσματικούς παράγοντες. Τα ζώα με ανεπάρκεια σεληνίου είχαν πολύ φτωχότερη αντίδραση σε σχέση με όσων η διατροφή συμπληρώθηκε με το αντιοξειδωτικό αυτό. Σε σχετική έρευνα πάντως [12], το συμπλήρωμα σεληνίου δεν ανέστειλε την αντιγραφή του ιικού (Η5Ν1, που ευθύνεται για τη γρίπη των πτηνών) RNA και κατ’ επέκταση την εξάπλωσή του σε ποντίκια.
Σε 725 νοσηλευόμενους ασθενείς [13] δόθηκε σε καθημερινή βάση συμπλήρωμα βιταμινών (β-καροτένιο, βιταμίνη C και βιταμίνη Ε) ή μετάλλων (ψευδάργυρος και σελήνιο) ή συνδυασμός τους ή placebo, για 2 χρόνια. Σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 140 συμμετεχόντων, χορηγήθηκε το κοινό αντιγριπικό εμβόλιο μετά από 15-17 μήνες. Εντός 6 μηνών από την έναρξη της μελέτης, διορθώθηκαν οι διατροφικές ελλείψεις , χωρίς παρενέργειες. Οι ομάδες που λάμβαναν μέταλλα, με ή χωρίς βιταμίνες, είχαν καλύτερη ανταπόκριση από πλευράς παραγωγής αντισωμάτων, στο εμβόλιο. Επιπλέον, ο αριθμός των ασθενών, χωρίς αναπνευστικές λοιμώξεις, ήταν μεγαλύτερος στις ομάδες που λάμβαναν συμπλήρωμα μετάλλων. Φαίνεται λοιπόν πως η χορήγηση μικρών δόσεων σεληνίου και ψευδαργύρου αυξάνουν την ανοσολογική απάντηση στο εμβόλιο, μειώνοντας τη θνησιμότητα από αναπνευστικές λοιμώξεις.
Βιταμίνη C (ασκορβικό οξύ)
Απαντάται σε εσπεριδοειδή φρούτα, πράσινες πιπεριές, φράουλες κ.α. Φαίνεται πως το ασκορβικό οξύ, σε διαιρεμένες δόσεις, βοηθά στην ανοσοποίηση. Σε μια διετή ελεγχόμενη μελέτη [14], η χορήγηση βιταμίνης C είχε ως αποτέλεσμα μια 85% μείωση στα συμπτώματα της γρίπης, σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου.
Η χορήγηση πρόσθετης βιταμίνης C σε ασθενείς, υπό αντιβιοτική αγωγή λόγω πνευμονίας, φαίνεται να βελτιώνει την πορεία ανάρρωσης [15]. Επιπλέον, πρόσφατη μελέτη σε ποντίκια [16] που είχαν προσβληθεί από γρίπη, έδειξε πως η βιταμίνη C είναι αναγκαία για επαρκή ανοσολογική απόκριση προς ελαχιστοποίηση των συμπτωμάτων από το αναπνευστικό σύστημα. Η ανεπάρκεια αυτής προκαλεί εντονότερη φλεγμονώδη αντίδραση, λόγω μεγαλύτερης παραγωγής κυτταροκινών και χημειοτακτικών παραγόντων, οπότε και εντονότερα συμπτώματα.
Βιταμίνη D (χοληκαλσιφερόλη, εργοκαλσιφερόλη)
Απαντάται σε συκώτι, αυγά, γαλακτοκομικά, σολομό, σαρδέλα και τόνο. Σημαντική επίσης ποσότητα παράγει το ίδιο το σώμα μας παρουσία ηλιακού φωτός. Η έλλειψή της συνδέεται άμεσα με το ανοσοποιητικό. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι προκλήσεις αυτού (όπως η γρίπη), ενδημούν πιο έντονα τους χειμερινούς μήνες, όταν το ηλιακό φως δεν είναι αρκετό. Μια ανεπάρκεια της βιταμίνης D μπορεί, με άλλα λόγια, να εμποδίσει την ικανότητα του σώματος να διατηρεί την υγεία και την ανοσοποίησή του [17].
Βιταμίνη Ε (α-τοκοφερόλη)
Η βιταμίνη Ε απαντάται στις ελιές και το ελαιόλαδο, τους ηλιόσπορους, τους ξηρούς καρπούς, το σπανάκι και άλλα πράσινα φυλλώδη, τα φύτρα σιταριού και προϊόντων ολικής αλέσεως. Η έλλειψη βιταμίνης Ε έχει αποδειχθεί ότι έχει ως αποτέλεσμα μειωμένη ανοσολογική απάντηση, με παράλληλη αύξηση φλεγμονωδών αντιδράσεων που οδηγούν σε πιθανή βλάβη των ιστών, κατά μήκος του αναπνευστικού συστήματος. Σε 153 ηλικιωμένους (με κατ’ οίκον νοσηλεία) και 95 νοσηλευτές έγινε εμβόλιο κατά της γρίπης Α και Β [18]. Πριν και μετά από αυτό, εξετάστηκε η ανοσολογική αντίδραση και η διατροφική κατάσταση των εθελοντών. Φάνηκε λοιπόν πως κυρίως η βιταμίνη Ε παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανοσολογική απάντηση, ειδικά μεταξύ των ηλικιωμένων. Στο σύνολο των συμμετεχόντων, φαίνεται πως η μικρότερη ηλικία, η υψηλότερη συγκέντρωση αλβουμίνης ορού, η βιταμίνη Ε και το φυλλικό οξύ συσχετίστηκαν με ακέραιη ανοσολογική απόκριση.
Διατροφικό συμπλήρωμα
Τέλος, σε πρόσφατη μελέτη υποστηρίζεται η προφυλακτική – έναντι Η5Ν1 – χρήση προσεκτικά σχεδιασμένου διατροφικού συμπληρώματος [19], που μπορεί να επηρεάσει τις παθογόνες διαδικασίες του ιού, σε ανθρώπους. Κύρια συστατικά αυτού πρέπει να είναι – σύμφωνα με τους συγγραφείς – το σελήνιο, η βιταμίνη Ε, η γλουταθιόνη, η ρεσβερατόλη και η κερκετίνη. Μια τέτοια φόρμουλα θα μπορούσε να: (α) μειώσει την τοξικότητα του Η5Ν1 επηρεάζοντας άμεσα τον ίδιο τον ιό, (β) αναστείλει την αντιγραφή του ιικού RNA διατηρώντας την οξειδοαναγωγική ισορροπία στα κύτταρα του ξενιστή (του οργανισμού μας, δηλαδή) και εμποδίζοντας τη μετάθεση των ιικών ριβονουκλεοπρωτεϊνών και την έκφρασή τους, (γ) μειώσει την παραγωγή προφλεγμονωδών κυτταροκινών σε επιθηλιακά κύτταρα αναπνευστικής οδού και μακροφάγα κύτταρα και τέλος (δ) να προστατεύσει τους πνεύμονες και άλλα ζωτικά όργανα από το οξειδωτικό στρες που προκαλείται από τον ιό και τις κυτταροκίνες, παρέχοντας επαρκείς ποσότητες ενδογενών και εξωγενών αντιοξειδωτικών.
Β. Φυτικές ουσίες
Active Hexose Correlated Compound (A.H.C.C.)
Το A.H.C.C. συνιστά εκχύλισμα από το μανιτάρι Basidiomycetes, που φαίνεται πως βοηθά σημαντικά την ανοσολογική απόκριση. Σε μελέτη σε ποντίκια [20], χορηγήθηκε 1 g/kg A.H.C.C. ή νερό (ως placebo), για 7 ημέρες πριν και κατά τη διάρκεια, της μόλυνσης από τον ιό των πτηνών Η5Ν1. Η συμπλήρωση οδήγησε σε μια δοσοεξαρτώμενη αύξηση επιβίωσης, έναντι της ομάδας ελέγχου, ως απάντηση στην οξεία λοίμωξη. Επιπλέον, σε όσα ποντίκια χορηγήθηκε A.H.C.C. παρατηρήθηκε μεγαλύτερη δραστηριότητα μικροφάγων στους πνεύμονες και τη σπλήνα και πιο γρήγορη εκκαθάριση του ιού από τους πνεύμονες.
Andrographis paniculata
Έχει αποδειχθεί σε μελέτες ότι υποστηρίζει μια υγιή και ισορροπημένη ανοσολογική απάντηση, προάγοντας την παραγωγή κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος (μέσω ιντερφερόνης γ,, ιντερλευκίνης-2, και Τ-κύτταρων) [21]. Πολυάριθμες κλινικές μελέτες έχουν αποδείξει την ικανότητά της να αυξάνει σημαντικά την κυτταρική ανοσία, σε απάντηση σε εποχιακές λοιμώξεις.
Astragalus (Astragalus membranaceous)
Πρόκειται για ένα βότανο της Ανατολής, γνωστό για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος. Έχει αποδειχθεί, σε μη κλινικές μελέτες ωστόσο, ότι ενισχύει τη δράση των ανοσοποιητικών κυττάρων (Τ-κυττάρων και NK-κυττάρων) που καταστρέφουν τους «εισβολείς», σχεδόν σε επαφή [22].
Μαύρος καρπός σαμπούκου (Sambucus nigra)
Πρόκειται για τυποποιημένο εκχύλισμα που μπορεί να παρέχει προστασία από το οξειδωτικό στρες, αλλά και να ρυθμίσει την παραγωγή φλεγμονωδών κυτταροκινών, για την προστασία της αναπνευστικής λειτουργίας. Ο μαύρος καρπός σαμπούκου παρέχει βιταμίνες Α και C, καθώς και ανθοκυανίνες, που είναι ισχυροί δεσμευτές ελεύθερων ριζών [23]. Τα συστατικά του μπορούν να εξουδετερώσουν τις αιχμές αιμογλουτινίνης, που βρίσκονται στην επιφάνεια των ιών, συμπεριλαμβανομένων των ιών της γρίπης, εμποδίζοντας τους ιούς να τρυπήσουν τα κυτταρικά τοιχώματα του ξενιστή και να αναπαραχθούν. Επίσης, μπορούν να ενισχύσουν την ανοσολογική λειτουργία, αυξάνοντας την παραγωγή κυτταροκινών. Τυχαιοποιημένη, διπλά τυφλή, ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο, κλινική μελέτη έδειξε ότι ένα ευρωπαϊκό παρασκεύασμα αυτού, μπορεί να εμποδίσει την γρίπη από ιούς τύπου Α και Β, όταν χορηγείται σε ασθενείς μέσα σε 48 ωρών από την ανάπτυξη συμπτωμάτων [24].
Echinacea (Echinacea purpurea και Echinacea angustifolia)
Είναι γνωστή για την επίδρασή της στο ανοσοποιητικό σύστημα. Μεταξύ των πολλών φαρμακολογικών ιδιοτήτων, η ενεργοποίηση των μακροφάγων έχει αποδειχθεί πιο πειστικά [25]. Η Ε.purpurea, φαίνεται πως έχει αντιιική δράση [25], με τις περισσότερες μελέτες να αφορούν είτε τους ρινοϊούς [26] είτε τον ιό του απλού έρπητα τύπου-1 (H.S.V.-1) [27]. Σε αρκετές δοκιμές με Echinacea, έχει επισημανθεί μείωση του αριθμού των λοιμώξεων του ανώτερου αναπνευστικού [25, 26, 28, 29], αλλά γενικά οι διαφορές στη μεγάλη ποικιλία των εμπορικών και μη προϊόντων, που μελετήθηκαν, έχουν οδηγήσει σε αντικρουόμενες εκθέσεις.
Πολυσακχαρίτες (arabinogalactans) του Δέντρου Larch (Larix occidentalis)
Βοηθούν στη διατήρηση υγιούς εντερικής χλωρίδας. Επιπλέον ενισχύουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, ενεργοποιώντας τα φαγοκύτταρα, προάγουν την ανταγωνιστική δέσμευση των βακτηρίων, και ενισχύουν τις δράσεις του δικτυοενδοθηλιακού συστήματος [30].
Οι πληροφορίες που παρέχονται στο άρθρο αυτό, προορίζονται για επιστημονική αναφορά και σε καμιά περίπτωση για διάγνωση, θεραπεία, πρόληψη ή θεραπεία κάποιας ασθένειας. Εάν έχετε εκτεθεί σε ιό ή νομίζετε ότι μπορεί να έχετε γρίπη ή οποιαδήποτε άλλη ασθένεια, δείτε έναν γιατρό το συντομότερο δυνατόν. Μην προσπαθήσετε να αυτό-θεραπεύσετε τη γρίπη των χοίρων ή οποιαδήποτε άλλη ασθένεια. Παρακαλούμε να συμβουλευτείτε γιατρό ή κλινικό διαιτολόγο, πριν πάρετε οποιοδήποτε συμπλήρωμα διατροφής. Διαβάστε όλες τις ετικέτες των προϊόντων, ακολουθήστε προσεκτικά όλες τις οδηγίες και μην υπερβαίνετε τις συνιστώμενες ανώτατες δόσεις.
Γιώργος Μίλεσης, MSc
Κλινικός Διαιτολόγος Διατροφολόγος
References
1. Centers for Disease Control and Preventon, C., H1N1: Prevention and treatment. 2009, CDC.
2. Cunningham-Rundles, S., D.F. McNeeley, and A. Moon, Mechanisms of nutrient modulation of the immune response. J Allergy Clin Immunol, 2005. 115(6): 1119-28.
3. Zaslaver, M., et al., Natural compounds derived from foods modulate nitric oxide production and oxidative status in epithelial lung cells. J Agric Food Chem, 2005. 53(26): 9934-9.
4. Beck, M.A., J. Handy, and O.A. Levander, Host nutritional status: the neglected virulence factor. Trends Microbiol, 2004. 12(9): 417-23.
5. Ankri, S. and D. Mirelman, Antimicrobial properties of allicin from garlic. Microbes Infect, 1999. 1(2): 125-9.
6. Josling, P., Preventing the common cold with a garlic supplement: a double-blind, placebo-controlled survey. Adv Ther, 2001. 18(4): 189-93.
7. Yasui, H., et al., Immunomodulatory function of lactic acid bacteria. Antonie Van Leeuwenhoek, 1999. 76(1-4): 383-9.
8. Boge, T., et al., A probiotic fermented dairy drink improves antibody response to influenza vaccination in the elderly in two randomised controlled trials. Vaccine, 2009. 27(41): 5677-84.
9. Csiszar, A., et al., Resveratrol prevents monocrotaline-induced pulmonary hypertension in rats. Hypertension, 2009. 54(3): 668-75.
10. Huang, Y.L., et al., (+)-Vitisin A inhibits influenza A virus-induced RANTES production in A549 alveolar epithelial cells through interference with Akt and STAT1 phosphorylation. Planta Med, 2008. 74(2): 156-62.
11. Davis, J.M., et al., Quercetin reduces susceptibility to influenza infection following stressful exercise. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol, 2008. 295(2): R505-9.
12. Beck, M.A., Selenium and vitamin E status: impact on viral pathogenicity. J Nutr, 2007. 137(5): 1338-40.
13. Girodon, F., et al., Impact of trace elements and vitamin supplementation on immunity and infections in institutionalized elderly patients: a randomized controlled trial. Arch Intern Med, 1999. 159(7): 748-54.
14. Gorton, H.C. and K. Jarvis, The effectiveness of vitamin C in preventing and relieving the symptoms of virus-induced respiratory infections. J Manipulative Physiol Ther, 1999. 22(8): 530-3.
15. Marrie, T.J., Pneumonia in the elderly. Curr Opin Pulm Med, 1996. 2(3): 192-7.
16. Li, W., N. Maeda, and M.A. Beck, Vitamin C deficiency increases the lung pathology of influenza virus-infected gulo-/- mice. J Nutr, 2006. 136(10):2611-6.
17. Cannell, J.J. and B.W. Hollis, Use of vitamin D in clinical practice. Altern Med Rev, 2008. 13(1): 6-20.
18. Hara, M., K. Tanaka, and Y. Hirota, Immune response to influenza vaccine in healthy adults and the elderly: association with nutritional status. Vaccine, 2005. 23(12):1457-63.
19. Friel, H. and H. Lederman, A nutritional supplement formula for influenza A (H5N1) infection in humans. Med Hypotheses, 2006. 67(3): 578-87.
20. Ritz, B.W., et al., Supplementation with active hexose correlated compound increases the innate immune response of young mice to primary influenza infection. J Nutr, 2006. 136(11): 2868-73.
21. Poolsup, N., et al., Andrographis paniculata in the symptomatic treatment of uncomplicated upper respiratory tract infection: systematic review of randomized controlled trials. J Clin Pharm Ther, 2004. 29(1): 37-45.
22. McKenna, D.J., K. Hughes, and K. Jones, Astragalus. Alt Ther, 2002. 8(6): 34-40.
23. Barak, V., T. Halperin, and I. Kalickman, The effect of Sambucol, a black elderberry-based, natural product, on the production of human cytokines. Eur Cytokine Netw, 2001. 12(2): 290-6.
24. Zakay-Rones, A., et al., Randomized study of the efficacy and safety of oral elderberry extract in the treatment of influenza A and B virus infections. J Int Med Res, 2004. 32(2): 132-40.
25. Barrett, B., Medicinal properties of Echinacea: a critical review. Phytomedicine, 2003. 10(1): 66-86.
26. Schoop, R., et al., Echinacea in the prevention of induced rhinovirus colds: a meta-analysis. Clin Ther, 2006. 28(2): 174-83.
27. Ghaemi, A., et al., Echinacea purpurea Polysaccharide Reduces the Latency Rate in Herpes Simplex Virus Type-1 Infections. Intervirology., 2009. 52(1): 29-34.
28. Saunders, P.R., F. Smith, and R.W. Schusky, Echinacea purpurea L. in children: safety, tolerability, compliance, and clinical effectiveness in upper respiratory tract infections. Can J Physiol Pharmacol, 2007. 85(11): 1195-9.
29. Senchina, D.S., et al., Echinacea tennesseensis ethanol tinctures harbor cytokine- and proliferation-enhancing capacities. Cytokine, 2009: [Epub ahead of print].
30. Currier, N.L., D. Lejtenyi, and S.C. Miller, Effect over time of in-vivo administration of the polysaccharide arabinogalactan on immune and hemopoietic cell lineages in murine spleen and bone marrow. Phytomedicine, 2003. 10(2-3): 145-53.
